5 گام تغییر: روندی که مراجع طی می کند

5 گام تغییر: روندی که مراجع طی می کند

 

همانطور که معروف است روانشناسی در سال 1879 با فعالیت های ویلهم وونت متولد شد. با گذشت زمان این رشته جنبه کاربردی به خود گرفت و رواندرمانی و مشاوره کم کم رو به ساختار یافتن حرکت کردند. روانشناسان و مشاوران با آمدن و رفتن نظریه های مختلف در مورد بیمار، درمان و روند کار خود تعاریف گوناگونی را ارائه می دادند یا می پذیرفتند. این وضعیت آشفتگی و اختلافات بسیاری را به دنبال داشت به طوری که ارزیابی و کمک رسانی حرفه ای حدودا کاری غیر ممکن به نظر می رسید. عدم وجود یک ادبیات مشترک در مورد درمان باعث شکافی در بین درمانگران شده بود که تعامل سازنده بین متخصصان را به امری تقریبا غیر ممکن تبدیل کرده بود.

این شرایط با گذشت زمان، پژوهش های متعدد و آشنایی بیشتر متخصصان با نظریه های گوناگون رو به بهبود نهاد تا اینکه در سال 1992 (یعنی چیزی قریب به یک قرن بعد از پایه گذاری روانشناسی!) در مقاله ای تاریخی یک الگوی دقیق و فراگیر از جانب پروچاسکا، دی کلمنته و نورکراس ارائه شد که فرایند تغییر افراد را مرحله به مرحله تبیین می کرد. این الگو تقریبا چیزی است که در تمام درمان ها فارغ از نظریه ای که مشاور بر اساس آن کار می کند رخ خواهد داد.

مراحلی که در الگوی سه دانشمند مذکور وجود دارند به ترتیب شامل این موارد می شوند: پیش قصد، قصد، آمادگی، عمل و حفظ و بازگشت. امروزه اکثر متخصصان متفق هستند که هیچ درمانگری بدون آگاهی، توانایی شناسایی و کاربست مراحل تغییر نمی تواند در کار خود موفق باشد. با توجه به اهمیت این مسئله به معرفی اجمالی هر کدام از این مراحل خواهیم پرداخت.

در مرحله پیش قصد مراجع هنوز درباره تغییر حتی فکر هم نکرده است. این مراجعان همچنان تمایل دارند به همان سبک قدیم رفتار کنند (هرچند این سبک آزاردهنده بوده است) و تنها در این حد می دانند که شرایطی که دارند آزارشان می دهد. حتی افراد در پیش قصد دیگران را مقصر معرفی می کنند و به سرزنش شرایط می پردازند. برای گذشتن از این مرحله، مشاور باید به مراجع کمک کند که به پذیرش اینکه مشکلی وجود دارد برسند و جنبه های مختلف آن را مورد ارزیابی قرار دهند. در کنار آن نیز مشاور باید این بینش را در مراجع ایجاد کند که تلاش هایی که تا امروز داشته است موفق نبوده اند.

شاید استفاده از زبان اکتشافی برای گذشت از این مرحله مناسب باشد. مشاور باید بتواند بدون اینکه مراجع را به حالت دفاعی وارد کند، به بررسی مسائلی که مراجع با آنها درگیر است بپردازد. در صورتی که مراجع هنوز در مرحله پیش قصد باشد و مشاور به سراغ مرحله عمل برود، فرایند و رابطه درمانی آسیب می بیند.

با گذشت از مرحله پیش قصد، به مرحله ای ناشناخته و ترسناک می شویم: قصد! معمولا مراجعان با ورود به این مرحله دفاعی می شوند چراکه تغییر و اندیشیدن در مورد اینکه به روشی جدید باید رفتار کنند برای مراجعان استرس آور است. ممکن است مراجعان برای مدتی طولانی در این مرحله باقی بمانند و از مکانیزم های دفاعی مختلفی (از جمله متداول ترین آنها: عقلانی سازی، دلیل تراشی و فرافکنی) استفاده کنند. معمولا مراجعان در این مرحله خودشان را توجیه می کنند که چه نیازی به تغییر است؟ حتی ممکن است آنها به ظاهر و برای حفظ وجهه اجتماعی خود را متمایل نشان دهند اما در واقع تمایلی به تغییر ندارند. مهمترین کاری که مشاوران باید «نکنند» این است که مراجعان را هنگامی که به تغییر فکر می کنند، به مرحله عمل نکشانند، بلکه تلاش کنند تا به فرایند تفکر و تصمیم گیری مراجع کمک کنند.

مرحله سوم آمادگی است: مراجعان آماده تغییرند و معمولا تغییرات کوچک یا تلاش هایی نه چندان چشمگیر اما مهم برای تغییر از خود نشان می دهند. یکی از مهمترین خصوصیات افرادی که در این مرحله قرار دارند نیت و انگیزه برای انجام کاری بزرگ و تغییری ناگهانی است که البته این احتمال وجود دارد که مراجع به صورت طوفانی تلاش هایی کند که اکثر اینگونه اقدامات محکوم به شکست هستند. گاهی اوقات نیز مراجعان تلاش های بی رمقی از خود نشان می دهند تا شکست خورده و وارد این فضا شوند که از همان نخست می دانستند که نمی توانند و فرایند درمان را به علت ترسی که هنوز دارند مختل و ترک کنند. در این مرحله هر اندازه که مشاور در هدف گذاری به همراه مراجع موفق باشد و تعهد لازم را در مراجع خود ایجاد کند، احتمال موفقیت درمان بیشتر و بیشتر می شود.

معمولا به اشتباه مرحله عمل را که مرحله بعدی است به عنوان درمان موفقیت آمیز معرفی می کنند. اما بسیاری از افراد به مشاوره و درمان وارد می شوند و حتی به مرحله عمل می رسند اما به هر دلیلی (از جمله هدف گذاری اشتباه، بازگشت و …) به آنچه که درمان نامیده می شود دست پیدا نمی کنند.

مرحله عمل گذشته از نکته پیشین، واضح و آشکارترین مرحله درمان است چراکه شما شاهد تغییرات مراجع و آنچه که انجام می دهد هستید. برای آنکه کسی را در این مرحله بدانیم، باید آن شخص حداقل بین 1 روز الی 6 ماه در حال تغییر دادن رفتار مشکل آفرین یا انجام کاری که مورد نظر است باشد. مشاور باید همواره در طی فرایند این نکته را در نظر داشته باشد که مراجع با مکانیزم های دفاعی گوناگون (بخصوص انکار در این مرحله) تلاش نکند که به مراحل پیشین بازگردد.

پایان بخش یک درمان موفقیت آمیز (یا به عبارت صحیح تر تغییر موفقیت آمیز!) حفظ و بازگشت است. تجربه نشان داده است که معمولا مشکلات افراد بازگشت دارند. اینکه آنها در مواجهه با این مسئله چگونه مواجهه شوند و از خودشان واکنش نشان دهند به عوامل بسیاری از جمله آموزش ها و پیش آگهی ایجاد شده از جانب درمانگر دارد. به عنوان مشاور و درمانگر همواره باید این نکته را در ذهن داشت که مراجع را برای دوره بازگشت آماده کنید و پیگیر وضعیت مراجع خود پس از خاتمه درمان داشته باشید که اصطلاحا به آن «follow up» گفته می شود. تجربه نشان داده است که افرادی که بتوانند برای مدتی قریب به 6 ماه و بیشتر احساس رهانیده شدن از مشکل را داشته باشند در مرحله بازگشت هستند و بسته به مشکلی که دارند این احتمال وجود دارد که تا آخر عمر در این مرحله و ریسک بازگشت مشکل قرار داشته باشند. (مانند اعتیاد)