مراجع سخت و دردسرهای مشاور

یکی از چالش برانگیز مباحث در جلسات مشاوره و درمان مواجهه شدن با مراجعانی است که اصطلاحا سخت گفته می شوند. در توصیف آنها گفته می شود مراجعانی هستند که علنا یا به صورت غیر مستقیم همراهی نمی کنند، مشاور را به چالش می کشند، پرخاشگرانه و تهاجمی رفتار می کنند، مسائل را پیچیده و دشوار می کنند، مظلوم نمایی می کنند، پیش شما یک شخصیت دارند و خارج از جلسه طور دیگری رفتار می کنند (به نوعی نفاق در این افراد مشاهده می شود) و اصلا دلچسب نیستند (در یک کلام تفلن 6 لایه می باشند!). در مورد این قبیل مراجعان به ندرت در دانشگاه و آموزش های رسمی آکادمیک گفته می شود و شما مجبورید هزینه یادگیری آن را از جیب یا آبروی خودتان بپردازید.

کار مشاور زمانی سخت تر (یا به عبارتی جهنم!) می شود که در زوج یا خانواده درمانی یکی از طرفین (یا خدایی نکرده بیشتر!) مراجع سخت باشند. از آنجایی که مراجعین سخت عموما هوش بالایی دارند برای حفظ تعادل همواره در حال تغییر بوده و از انواع و اقسام مکانیزم های دفاعی یاری می گیرند. اما حقیقت غیر قابل انکار این است که مراجعین سخت برخلاف آنچه نشان می دهند، بسیار آسیب پذیرند و در درون افرادی لطیف و زخم خورده می باشند.

اما در مواجهه با مراجع سخت باید چه کار کرد؟ اگرچه این سوال خیلی کلی بوده و پاسخ به آن بسته به هر مراجعی (و چه بسا درمانگری) متفاوت است، اما سعی بر آن داریم که نکات کلیدی و مبانی مورد نیاز را بیان کنیم تا حداقل به مراجعین خود آسیب نرسانیم. اولین نکته ای که در مواجهه با مراجعان سخت باید در نظر داشته باشیم این است که برقراری یک رابطه درمانی خوب (یا به قولی اتحاد درمانی) بسیار اهمیت دارد. برقراری و حفظ اتحاد درمانی نه تنها سخت ترین که به تجربه دردناکترین بخش کار با مراجع سخت است، چراکه مراجع سخت از ایجاد چالش، پرخاشگری و انواع و اقسام روش ها (حتی توهین) بهره می گیرد تا تعادل روانی خود را (همانطور که گفته شد) حفظ کرده و سطح اضطرابش تکان نخورد. بنابراین باید خودتان را برای از سر گذراندن لحظاتی سختی در طول درمان آماده کنید؛ بخصوص هنگامی که دفاع های مراجع را مورد هدف قرار می دهید و به احتمال زیاد واکنش مراجع را به همراه دارد.

توصیه دیگر آنکه به مراجع خود گوش دهید و اجازه بدهید داستان زندگی خود را آنطور که می خواهد برایتان بازگو کند. این کار باعث ایجاد حس اهمیت داشتن و فهمیده شدن در مراجع سخت می شود و با همراهی کردن می توانید احترام و توجه وی را کسب کنید. اگرچه همه آنچه در این مسیر کسب می کنید احتمالا به وسیله مواجهه دادن از دست می دهید اما حداقل به صفر می رسید و به منفی کشیده نمی شود. علاوه بر این به علت وجود رابطه و اتحاد درمانی، مراجع به اندیشیدن در مورد مواجهه شما مبادرت می ورزد در حالیکه در غیر این صورت آن را به حساب مسائل شخصی گذاشته و از ادامه درمان سر باز میزند.

البته نگاه سیستمی در جلسات درمان را هرگز نباید نادیده گرفت. هم مراجع سخت هم دیگر مراجعان (همسر و فرزندان) نیازمند آن هستند که شنیده شوند و این حس را داشته باشند که فهمیده شده اند. عدم حفظ تعادل در جلسات درمان پیش بین قطعی شکست درمان خواهد بود. همواره بافت زندگی آنها را در نظر داشته باشید چراکه رفتار این مراجعان به شدت در بافت معناپیدا می کند و خارج کردن رفتار آنها از بافت باعث می شود که نتوانید درک درستی از آن داشته باشید (به طور قطع دچار سوءتفاهم می شوید). همچنین همدلی را در دستور کار داشته باشید. ممکن است مراجع شخت شما خودشیفته باشد و نگران این باشید که همدلی باعث تصدیق و تثبیت الگوی خودشیفته وی شود. تجربه نشان داده است که همدلی علاوه بر تثبیت و فعال نکردن الگوهای خودشیفتگی پیشین، بلکه به یادگیری مهارت خودتنظیمی آنها کمک خواهد کرد.

سابقه حضور مراجعان سخت در جلسات مشاوره را جدی بگیرید. در صورتی که مراجع سخت پیش از شما برای مشاوره و درمان به درمانگران دیگری مراجعه کرده در مورد آنها و جلساتی که سپری کرده از وی بپرسید. علت پایان دادن به جلساتی که با آنها داشته است را بپرسید و سعی کنید آنچه که در آن جلسات برای وی مهم بوده یا موجب دلخوری شده را کشف کنید. علاوه بر این به دغدغه های مراجع توجه کنید و حتی آنها را تایید کنید. دغدغه های مراجع (چه سخت و چه غیر سخت) همیشه مهم و قابل احترام بوده و می باشد.

استفاده از شوخی و مزاح در جلسه درمان را در دستور کار قرار دهید. مراجعان به صورت عادی حال خوبی ندارند و جلسه درمان هم به طور عادی فضای سنگینی دارد. حال به این وضعیت سخت بودن مراجع را اضافه کنید! به همین دلیل استفاده از شوخی برای جلسات درمان به شدت توصیه می شود با این قید که سعی کنید شوخی های شما متوجه یک عامل بیرونی باشد که مربوط به شما، مراجع و مسائل مربوط به جلسه نباشد.

تا جایی که ممکن است پرسش های خود را از مراجع کم کنید و به جای پرسیدن سوال از وی، سوال را از خودتان بپرسید و پاسخی که می دهید را به صورت سوالی مطرح کنید. مثلا به جای گفتن «منظورت از بی توجهی چیه؟» بگویید «باهات صحبت نمیکنه؟» «بی توجهی یعنی نگاهت نمیکنه؟». مراجعان سخت نسبت به پرسش و پاسخی شدن (یا به تعبیر دقیق تر شکل بازجویی شدن) جلسات حساسیت شدیدی دارند.

نکته دیگر آنکه مراجعان سخت برای سلامت مشاور ضرر دارند! کار کردن با این مراجعان خطر فرسودگی شغلی را افزایش می دهند و احتمال دارد که شما در زندگی شخصی خود یا مراجعان بعدی دچار چالش و مشکل شوید. به همین دلیل توصیه می شود که به طور همزمان بیش از یک یا نهایتا دو مراجع سخت را نپذیرید.

پایان بخش این مقاله معرفی کتاب چالش های رایج در زوج درمانی است. تنها کتابی که به فارسی ترجمه شده است و به طور قطع راهنمای بسیار خوبی برای مشاوران در جلسات درمان خواهد بود. کتابی که جای خالی آن در کلاس های دانشگاهی احساس می شود و پی رنگ آن در این مقاله برای افرادی که پیش از این آن را مطالعه کرده اند محسوس است.